اصفهان در سال 1385 و در تولید محصول ناخالص داخلی رتبه سوم را در اختیار داشت. در این سال، سهم اصفهان در ایجاد ارزش افزوده بخش صنعت، خدمات و کشاورزی به ترتیب 14.7، 6.4 و 5.9 درصد بوده است. با این وجود اما، آمار سال 1399 یک پله سقوط در جایگاه اصفهان را نشان می‌دهند. در سال 85 جایگاه اصفهان پس از تهران و خوزستان، سوم بوده اما در سال 99، بوشهر جای اصفهان را در رتبه سوم گرفته و اصفهان را به رده چهارم نزول داده است. همین موضوع می‌تواند نشان‌گر تاثیر اساسی جریان زاینده‌رود بر توسعه اقتصادی استان اصفهان باشد.
آب و توسعه عوامل تولید
عوامل مختلف تولید در ایجاد ارزش تولید هر یک از بخش‌های اقتصاد سهم مشخصی دارند. آب به عنوان یک نهاده تولید در ایجاد ارزش تولید بخش‌های اقتصادی استان نقش بسزایی ایفا می‌کند. ارزش تولید هر بخش، سرمایه‌گذاری و اشتغال در آن بخش و ارزش تولید سایر بخش‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین نقش و اهمیت آب در بخش‌های اقتصادی تنها محدود به اثرات مستقیم آن نمی‌شود. با توجه به ارتباط متقابل بخش‌های مختلف اقتصاد با یکدیگر، اثرگذاری آب بر یک بخش، به طور غیرمستقیم به سایر بخش‌ها نیز منتقل می‌شود. بر همین اساس، هر چه روابط بین بخش‌های اقتصاد گسترده‌تر و پیوند بین بخش‌ها قوی‌تر باشد، اهمیت آب بیشتر خواهد شد. از همین رو است که زاینده‌رود، نقشی اساسی در پوشش اقتصادی بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات ایفا می‌کند. این نقش، بیشتر در بخش کشاورزی و کمتر در حوزه خدمات دیده شده است. اما نکته اینجاست که بخش صنعت، آسیب بیشتری از نبود جریان دائمی زاینده‌رود دیده است.
رکود صنعتی ایران در نبود زاینده‌رود
علاوه بر تولیدات بخش کشاورزی استان اصفهان که به میزان زیادی متاثیر از آب زاینده‌رود هستند، بخش‌های صنعت و خدمات این استان نیز که جزو بخش‌های پیشتاز در کشور به شمار می‌روند، به طور مستقیم و غیرمستقیم از منابع آبی این رودخانه تاثیر پذیرفته و رونق گرفته‌اند. عمده صنایع مادر و کلیدی کشور از جمله صنایع فولاد، صنایع نظامی، مرکز تکنولوژی هسته‌ای، صنایع شیمیایی بسیار گسترده مانند پالایشگاه، پلی‌اکریل، پتروشیمی، دی‌ام‌تی، صنایع برق و تعداد بسیار زیادی از صنایع ساختمانی از جمله کارخانجات سیمان، آجر، سنگ و نیز واحدهای متعدد نساجی، در حاشیه زاینده‌رود استقرار یافته‌اند. منبع تامین کننده آب تمامی این صنایع، رودخانه زاینده‌رود تعریف شده است. بنابراین هرگونه تغییر و عدم مدیریت آبرسانی به این صنایع، حتی برای یک روز، خسارت‌های جبران‌ناپذیری را نه فقط برای اصفهان، که برای منطقه مرکزی کشور و تولید ناخالص ملی به همراه خواهد داشت.
اگر زاینده‌رود در اصفهان نبود؟
با نگاه به موارد مطرح شده، می‌توان شکوفایی اقتصاد اصفهان و منطقه مرکزی کشور را تا حد بسیاری ناشی از وجود زاینده‌رود دانست. حتی اگر زاینده‌رود در اصفهان نیز جاری نمی‌بود و منطقه دیگری امکان استفاده از ظرفیت زاینده‌رود را داشت، قطعاً برنامه‌های گسترده‌ای برای استفاده از ظرفیت آن رودخانه به منظور استقرار صنایع و بخش‌های تولیدی مختلف در کنار آن به اجرا در می‌آمد. پس، نمی‌توان اینگونه نتیجه گرفت که اصفهان، خودخواسته برای پیدایش و تاسیس صنایع مختلف در کنار زاینده‌رود به نتیجه رسیده و اقدامات لازم را انجام داده است. بخش بسیاری از صنایع شکل گرفته در اصفهان، بر اساس تصمیمات حاکمیتی تاسیس شده‌اند و البته در زمان تصمیم‌گیری، بهترین نقطه برای ایجاد آن، منطقه مرکزی کشور بوده است.
چه باید کرد؟
اینکه چگونه می‌توان شرایط مطلوبی برای حوضه آبریز زاینده‌رود ایجاد کرد تا مشکلات همه استان‌های درگیر بحران زاینده‌رود مرتفع شود، تخصصی‌ترین سوالی است که طی سال‌های اخیر در حوزه حکمرانی، مدیریت کلان و زیست‌بوم مطرح شده است. اما اینکه چگونه می‌توان بحران اقتصادی زاینده‌رود را برطرف کرد به گونه‌ای که تمامی ذی‌نفعان آن به نحوی مشکلات خود را کاهش یافته ببینند، موضوعی است که نیاز به توجه ابعاد مختلف دارد. در این بین، توجه به تاثیر غیرمستقیم آب بر تولید بخش‌های اقتصاد علاوه بر تاثیر مستقیم آن، تصویر واقع‌بینانه‌تری را از اهمیت آب در تولید بخش‌ها در اختیار تصمیم‌گیران و سیاستگذاران قرار می‌دهد. نکته دیگر این است که سهم آب زاینده‌رود در ارزش افزوده استان اصفهان، حداقل 13.55 درصد برآورد شده است. بنابراین اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه‌ریزی اصولی به منظور حفظ این شریان حیاتی که از پایه‌های اصلی توسعه در منطقه مرکزی کشور به شمار می‌رود، ضروری است. در این راستا لازم است بر حفظ اکوسیستم طبیعی حاکم بر این رودخانه اهتمام جدی شود. همچنین از آنجا که استان اصفهان یکی از مهمترین استان‌های صنعتی کشور به شمار می‌رود و سهم بسزایی از تولیدات کشور را در بخش‌های اقتصادی به خود اختصاص داده است، به نظر می‌رسد ارزش واقعی برآورد شده برای هر مترمکعب آب در این استان نسبت به استان‌های مجاور بیشتر باشد. از این جهت، برای اجرای پروژه‌های انتقال آب زاینده‌رود به سایر استان‌های مجاور، لازم است به توجیه اقتصادی آن توجه کافی شود.
توسعه اصفهان بدون آب محال است
توسعه استان اصفهان رابطه بسیار نزدیک و فشرده‌ای با میزان در دسترس بودن منابع آب دارد. در صورتي که منابع آب براي استان تمهيد نشود، پروسه توسعه در استان اصفهان متوقف مي‌شود و نه تنها اصفهان که نقشي پيشاهنگ در ايجاد اشتغال کشور داشته، قادر به ايجاد شغل جديدي نخواهد بود، بلکه بسياري از شاغلان فعلي نيز شغل خود را از دست خواهند داد. بر اساس مطالعات دکتر محمدحسین ادیب، اقتصاددان، ايجاد شغل جديد بدون توسعه منابع آب استان غيرممکن است. هر شغل جديد به درجات متفاوت به آب احتياج دارد. روستاهاي حاشيه زاينده‌رود از اصفهان تا گاوخوني در صورت تداوم وضعيت موجود طي پنج سال آينده تخليه خواهد شد و جمعيت آنها به اصفهان مهاجرت خواهند کرد. توقف ورود آب به اصفهان و حومه نیز به کاهش شديد سطح سفره‌هاي آب زيرزميني منجر شده که پدیده فرونشست را به دنبال داشته است. از سوی دیگر، سرچشمه همه رودخانه‌ها در مناطق کوهستاني است. اگر در مناطق کوهستاني مانع عبور آب به مناطق جلگه‌اي و دشت‌هاي پايين‌دست شويم چه اتفاقي خواهد افتاد؟ تمدن‌هايي که پس از مناطق کوهستاني طي هزاران سال ايجاد شده‌اند، نابود خواهند شد. رودخانه دجله و فرات از مناطق کوهستاني ترکيه سرچشمه گرفته و سپس در جلگه، تمدن عراق امروز را ايجاد کرده است. ترکيه با ايجاد سدهاي متعدد ورودي آب به عراق را به شدت کاهش داده است. کاهش ورودي آب به عراق به خشک شدن هورها در جنوب عراق انجاميده و بحران گرد و خاک را در شرق ايران باعث شده است. همانند همين پديده در مورد رودخانه هيرمند در درياچه هامون نیز اتفاق افتاد. آنچه که در بالادستِ رودخانه‌هايي که به خوزستان و اصفهان جاري است در حال اتفاق افتادن است در برش 10 سال آينده و در صورت حفظ سرعت موجود در استفاده از منابع آب، به حذف دو تمدني مي‌انجامد که در اصفهان و خوزستان طي هزاران سال ايجاد شده است. اقتصاد دو منطقه‌اي اصفهان و خوزستان در آستانه فروپاشي است و در ازاي آن مناطق کوهستاني بالادست در بختياري زير کشت مي‌رود. آب زاينده‌رود به روي دومين قطب اقتصادي کشور بسته شده است. بيکاري ايجاد شده ناشي از زوال قطب اقتصادي کشور طي پنج سال آينده، اولين چالش ملي خواهد بود.
