جزئیات مرحله چهارم عملیات بازار باز در سال جدید
طبق گزارش روابط عمومی بانک مرکزی پیرو اطلاعیه روز سه‌شنبه 31 فروردین‌ماه ۱۴۰۰ مبنی بر برگزاری حراج خرید مدت‌دار اوراق بدهی دولتی در عملیات بازار باز، شش بانک در مهلت تعیین‌شده سفارش فروش اوراق بدهی دولتی در قالب توافق بازخرید(ریپو) را در مجموع به ارزش 86/ 12 هزار میلیارد تومان از طریق سامانه بازار بین‌بانکی به بانک مرکزی ارسال کردند. با توجه به پیش‌بینی‌های بانک مرکزی از میزان نقدینگی موجود در بازار بین بانکی، موضع پولی بانک مرکزی در این هفته ثبات نقدینگی بود، از این‌رو بانک مرکزی با توجه به کفایت منابع در بازار بین بانکی ریالی، با سفارش فروش اوراق بدهی دولتی موافقت نکرد. معاملات مربوط به سررسید توافق بازخرید دو هفته قبل به ارزش 53/ 4 هزار میلیارد تومان توسط کارگزاری بانک مرکزی در روز دوشنبه 6 اردیبهشت‌ماه انجام شد. به علاوه، در هفته منتهی به 6 اردیبهشت، دو بانک در دو نوبت از اعتبارگیری قاعده‌مند در مجموع به ارزش 48/ 2 هزار میلیارد تومان استفاده کردند. همچنین در این دوره، مبلغ 01/ 14 هزار میلیارد تومان از ریپوی انجام شده در قالب اعتبارگیری قاعده‌مند سررسید شد. بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی می‌توانند در روزهای شنبه تا چهارشنبه از اعتبارگیری قاعده‌مند(دریافت اعتبار با وثیقه از بانک مرکزی) مشروط به در اختیار داشتن اوراق بدهی دولتی و در قالب توافق بازخرید با نرخ سود سقف دالان(22 درصد) استفاده کنند. همچنین در هفته منتهی به 6 اردیبهشت 75/ 45 میلیارد تومان اوراق بدهی دولتی متعلق به بانک مرکزی توسط کارگزاری این بانک در بازار ثانویه فروخته شد.
تصویر عملیات بازار باز در سال جاری
از ابتدای سال تا به حال عملیات بازار باز در سه مرحله در ماه گذشته انجام شده است. نخستین مرحله از اجرای عملیات بازار باز در سال جاری توسط بانک مرکزی در 16 فروردین ماه انجام شد. با توجه به پیش‌بینی‌های بانک مرکزی از میزان نقدینگی موجود در بازار بین بانکی، این بانک با تزریق ۲5/ ۶ هزار میلیارد تومان نقدینگی در قالب توافق بازخرید با سررسید 14روزه با حداقل نرخ 8/ 19 درصد به بانک‌های متقاضی موافقت کرد. دومین مرحله از اجرای عملیات مذکور در 23 فروردین ماه سال جاری صورت گرفت. در این مرحله بانک مرکزی با تزریق 5/ 4 هزار میلیارد تومان نقدینگی در قالب توافق بازخرید با سررسید 14روزه با حداقل نرخ 8/ 19 درصد به بانک‌های متقاضی موافقت کرد. در نهایت سومین مرحله از اجرای این عملیات در سال جاری در 30 فروردین ماه صورت گرفت که در آن این نهاد پولی و مالی با تزریق 5 هزار میلیارد تومان نقدینگی در قالب توافق بازخرید با سررسید 14روزه با حداقل نرخ 8/ 19 درصد به بانک‌های متقاضی موافقت کرد. در مجموع می‌توان بیان کرد که در نخستین ماه سال جاری در مجموع 75/ 15 هزار میلیارد تومان نقدینگی با نرخ زیر 20 درصد از طریق عملیات بازار باز تزریق شده است. بانک مرکزی به‌منظور مدیریت نقدینگی موجود در بازار بین بانکی، عملیات بازار باز را به‌صورت هفتگی اجرا می‌کند. موضع این بانک(خرید یا فروش قطعی یا اعتباری اوراق بدهی دولتی) براساس پیش‌بینی وضعیت نقدینگی در بازار بین بانکی و با هدف کاهش نوسانات نرخ بازار بین‌بانکی حول نرخ هدف، از طریق انتشار اطلاعیه در سامانه بازار بین‌بانکی اعلام می‌شود. متعاقب اطلاعیه مزبور، بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی می‌توانند در راستای مدیریت نقدینگی خود در بازار بین‌بانکی، نسبت به ارسال سفارش‌ها تا مهلت تعیین شده از طریق سامانه بازار بین‌بانکی اقدام کنند.
لزوم استفاده از عملیات بازار باز
بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد در ایران مقدار نقدینگی یکی از عوامل اثر‌گذار بر قیمت کالاها و خدمات است. از طرف دیگر اقتصاد برای تحرک به نقدینگی نیاز دارد. بانک‌های مرکزی از طریق برخی ابزارهای مدرن تلاش دارند این دو هدف ظاهرا ناسازگار را سازگار کنند. یکی از این ابزار اجرای عملیات بازار باز است که با هدف مدیریت مقداری نقدینگی و نرخ سود انجام می‌شود. از طریق تعقیب این بازار می‌توان تشخیص داد که سیاست بانک مرکزی تزریق ریال بیشتر به اقتصاد است یا این بانک سعی دارد حجم نقدینگی در اقتصاد را کنترل کند. نحوه آرایش بانک مرکزی در بازار باز براساس روند بازار بین بانکی انجام می‌شود در بازار بین بانکی بانک‌ها به یکدیگر به صورت کوتاه‌مدت وام اعطا می‌کنند؛ بانک مرکزی در این بازار نقش وام دهنده نهایی را دارد و با نرخ ثابت 22 درصد به بانک‌های دارای کسری وام می‌دهد. اگر در بازار بین بانکی کسری منابع زیاد باشد و مراجعه به بانک مرکزی برای دریافت وام بالا برود، بانک مرکزی در بازار باز آرایش انبساطی می‌گیرد. تفاوت عملیات در بازار باز با بازار بین بانکی در دو نکته است. نرخ سود بازار باز از نرخ سود در نظر گرفته شده از سوی بانک مرکزی کمتر است. دیگر اینکه دوره بازپرداخت وام در بازار بیشتر از بازار بین بانکی است. در واقع بانک مرکزی با خروج بانک‌های دارای کسری یا مازاد از بازار بین بانکی نرخ سود در این بازار را به صورت اتومات مدیریت می‌کند. به عبارت دیگر، بانک مرکزی به وسیله عملیات بازار باز، بانک‌ها را به سمت اهداف خود هدایت می‌کند. بانک‌مرکزی با دو ابزار که در اختیار دارد نرخ سود را کنترل می‌کند؛ نخست، خرید و فروش اوراق دولتی به‌صورت قطعی و دوم خرید و فروش این اوراق به‌صورت توافق بازخرید (ریپو) است. در روش نخست اگر بازار با کمبود منابع مواجه شود، بانک‌مرکزی اوراق بهادار دولتی یا اوراق بدهی بانک‌ها را از بانک‌ها می‌خرد و پول در اختیار آنها قرار می‌دهد و به این شکل با تزریق منابع، نرخ را در حالت افزایش مدیریت می‌کند و نرخ را کاهش می‌دهد یا تثبیت می‌کند و می‌تواند همین روند را به‌طور معکوس طی کند. در روش دوم بانک‌مرکزی در صورتی که بازار بین بانکی با مازاد منابع روبه‌رو باشد، اوراق را به بانک‌ها می‌فروشد و در سررسید برعکس اوراق را از آنها خریداری می‌کند. روش بعدی بانک‌مرکزی، تسهیلات قاعده‌مند است. بانک‌مرکزی به‌منظور کنترل دامنه نرخ سود، اجازه نمی‌دهد نرخ از حدی بالاتر یا پایین‌تر برود و کف و سقفی برای آن وضع می‌کند. وضع نرخ کف به این معنا است که اگر بانکی منابعی پایین‌تر از نرخ سود بازار خواست، نزد بانک‌مرکزی سپرده‌گذاری کند و بانک‌مرکزی با نرخ سود کف، منابع را به آن می‌دهد. نرخ سقف نیز به این معنا است که اگر بانک‌ها نتوانستند از یکدیگر قرض بگیرند، با گذاشتن وثیقه نزد بانک‌مرکزی، می‌توانند با نرخ سقف تسهیلات بگیرند. این نرخ سود در واقع در یک دالان حرکت می‌کند که نرخ کف ۱۴درصد و نرخ سقف آن ۲۲درصد است. توافق بازخرید از رسوب اوراق در ترازنامه بانک‌مرکزی نیز جلوگیری می‌کند؛ چراکه عملا دو اختیار وجود دارد، یک اختیار خرید از سمت خریدار و یک اختیار فروش از سمت فروشنده که در سررسید این اختیارها معکوس می‌شود. این توافق‌‌ها جنبه مدیریت بازار نقدینگی را دارد و از جنس تزریق منابع به‌طور کوتاه‌مدت است. هدف این رویکرد، مدیریت نرخ سود است و مقدار و حجم پول، متغیری در دست بانک‌مرکزی است تا به وسیله آن نرخ سود را کنترل کند. عملیات بازار باز در بازار بین بانکی معمولا در روزهای چهارشنبه انجام می‌شود. از جمله شروط موفقیت عملیات بازار باز این است که در مرحله بعدی به سمت آزادسازی یا انعطاف بیشتر در نرخ سود سپرده‌ها حرکت کنیم. در طرح بانکداری مرکزی، تغییر ساختار بانک مرکزی دیده شده که به سیاست‌گذاری‌های جدید پولی کمک قابل توجهی می‌کند.