مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد:در روزهای اخیر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای تسریع در طراحی صدور ویزای توریستی یکپارچه «شنگن» به توافق رسیده‌اند. شنگن خلیج‌فارس به گردشگران اجازه می‌دهد تا با یک ویزا از تمامی کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس دیدن کنند؛ طرحی که منجر به رونق بیشتر صنعت توریسم در این منطقه خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تقریبا همه کشورهای عربی یک چشم‌انداز بلندمدت حتی بعضا بلندپروازانه برای جذب گردشگر و تبدیل بخش گردشگری به یکی از بخش‌های مهم اقتصاد خود طراحی کرده‌اند. این طراحی به قصد متنوع‌سازی اقتصاد نفتی صورت می‌گیرد. در برنامه‌های چشم‌انداز این کشورها غالبا سهم 10درصدی به بخش گردشگری از اقتصاد توجه و هدف‌گذاری شده است. اهمیت این موضوع در این است که براساس برآوردهای سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد (UNWTO)، تعداد گردشگران جهان تا سال 2030 به 1.8 میلیارد نفر و هزینه های گردشگری جهان به حدود 8.4 هزار میلیارد دلار خواهد رسید. طبق این گزارش در سال 2022 تعداد گردشگران جهان به 960 میلیون گردشگر رسیده که 44 درصد کمتر از سال 2019 (قبل از شیوع کرونا) است. اما خبر خوب اینکه، طبق گزارش سازمان جهانی گردشگری در سه ماهه اول سال 2023 تعداد گردشگران جهان رشد 80 درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال 2022 داشته است. به نظر می‌رسد ایران نیز باید با جدیت تمام برای بهره‌مندی از ظرفیت گردشگران کشورهای اسلامی، گردشگران بخش سلامت و پزشکی و بخش‌های دیگر برنامه‌ریزی بلندمدت یکپارچه طراحی و اجرا کند، موضوعی که تاکنون به آن کم‌توجهی شده و بخش گردشگری ایران به‌رغم اینکه خود صاحب وزارتخانه شده، با بودجه ناچیز و فقدان برنامه چشم‌انداز واقعی، از پیشرفت بخش گردشگری کشورهای منطقه غافل شده است.
پیشروی عجیب رقبای ایران در گردشگری
بررسی آمارهای گردشگری در سال 2022 نشان می‌دهد از 17 کشور منطقه که عمدتا همسایگان کشورمان هستند و برخی کشورها نیز رقبای سنتی ایران بوده‌اند، ترکیه با جذب 51 میلیون و 400 هزار گردشگر در رتبه اول قرار دارد. امارات با جذب 21.7 میلیون گردشگر دوم، عربستان‌سعودی با جذب 16.5 میلیون گردشگر سوم، مصر با جذب 11.7 میلیون گردشگر چهارم و بحرین با جذب 9.9 میلیون گردشگر پنجم است. طی سال گذشته میلادی، ایران با جذب 4.1 میلیون گردشگر در رتبه 12 در بین 17 کشور منطقه قرار داشته است. البته بررسی‌ها نشان می‌دهد تا قبل از شیوع ویروس کرونا یعنی در سال 2019 ایران با جذب 9.1 میلیون گردشگر رتبه هفتم را در بین 17 کشور به خود اختصاص داده است. برای تصور ارقام درشتی که در بخش گردشگری عاید کشورها می‌شود فقط کافی است به این آمار مرکز آمار ترکیه اشاره کنیم. طبق آمارهای این نهاد دولتی، در سال 2022 درآمد ترکیه از بخش گردشگری خارجی 46.5 میلیارد دلار بوده است؛ رقمی که معادل درآمد نفتی ایران در برخی سال‌ها و حدود 6 میلیارد دلار کمتر از کل صادرات غیرنفتی ایران در سال 1401 است.
شنگن خلیج‌فارسی
در سال‌های اخیر کشورهای عربی تلاش گسترده‌ای برای افزایش سهم خود از بخش گردشگری در جهان کرده‌اند. این تلاش‌ها از معرفی جاذبه‌های گردشگری گرفته تا هزینه‌های کلان برای برگزاری رویدادهای بین‌المللی و سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های گردشگری و سفر است. این تلاش‌ها از برگزاری جام‌جهانی در قطر گرفته تا اکسپو دبی، همه یک هدف دارند. این هدف، افزایش سهم بخش گردشگری در اقتصاد این کشورها تا حول و حوش 10 درصد است. به عبارتی کشورهای عربی و اغلب کشورهای منطقه برای متنوع‌سازی اقتصاد نفتی دست به سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای زده‌اند که یکی از مهم‌ترین آنها، سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری است. یکی از جدیدترین اقدامات کشورهای عربی تلاش برای طراحی صدور ویزای توریستی یکپارچه «شنگن» است که به گردشگران اجازه می‌دهد تا با یک ویزا از تمامی این کشورها دیدن کنند، اقدامی که هدف آن ایجاد سهولت برای رفت‌وآمدها در بخش گردشگری و سفر است. در همین راستا، براساس گزارش موسسه مطالعات خلیج‌فارس که در ۱۳ دسامبر ۲۰۲۲ منتشر شد، برگزاری جام‌جهانی قطر فرصت اقتصادی خوبی برای امارات و عربستان‌سعودی و همچنین به میزان کمتری برای عمان و کویت فراهم آورده بود و می‌تواند الگوی خوبی برای همکاری در سایر رویدادهای مهم بین‌المللی که در منطقه برگزار می‌شود و ارتقای همکاری‌ها در زمینه گردشگری و اقتصادی بین این کشورها ارائه کند. این گزارش نشان می‌دهد طی برگزاری جام‌جهانی سه کشور عربستان‌سعودی، امارات و عمان مجوز ورود و خروج به طرفداران فوتبال را صادر کرده بودند. براساس این گزارش، درصورت تداوم همکاری‌های مشترک در زمینه گردشگری در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اجرای ابتکار استراتژی‌های یکپارچه در زمینه توریسم منطقه خلیج‌فارس وارد مرحله جدیدی می‌شود و قادر خواهد بود تا جایگاه خود در نقشه توریسم بین‌المللی را تقویت کند.
در همین راستا عربستان‌سعودی در مارس ۲۰۲۳ قوانین جدیدی را به تصویب رساند؛ از جمله اعطای ویزای توریستی الکترونیکی به ساکنان کشورهای حوزه خلیج‌فارس و همچنین لغو ویزا به دارندگان ویزای توریستی یا تجاری معتبر از ایالات‌متحده آمریکا، بریتانیا یا یکی از کشورهای پیمان «شنگن» و اقوام درجه یک آنها. قطر نیز سامانه‌ای را توسعه داده تا آن را به بستری برای صدور کلیه ویزاهای توریستی برای ورود به خاک خود، به‌عنوان بخشی از طرح تشویق بخش گردشگری و سرمایه‌گذاری در این کشور تبدیل کند. امارات نیز از طریق خدمات هوشمند خود از بخش گردشگری در کشور حمایت کرده و تسهیلات جدیدی را برای گردشگران فراهم ساخته است. دولت امارات سیستم ویزای توریستی چند ورودی را برای تمامی ملیت‌ها تعیین کرده و تمامی امکانات لازم را برای بازدیدکنندگان و گردشگران فراهم کرده است. ویزای توریستی در امارات با امکان سفرهای متعدد و با اعتبار پنج‌ساله صادر می‌شود که به دارنده آن اجازه می‌دهد هر بار به مدت ۹۰ روز در این کشور اقامت داشته باشند و امکان تمدید ۹۰ روز دیگر نیز وجود دارد. بحرین نیز طی سال‌های اخیر به تقویت بخش توریسم و احیای سفر به این کشور علاقه‌مند شده است و تسهیلات ارائه‌شده این کشور شامل اعطای ویزای تجاری و گردشگری به مدت یک ماه، با امکان تمدید ۳ ماهه از طریق ویزای فوری به بیش از ۶۰ کشور جهان و ویزای الکترونیکی به ۱۰۲ کشور می‌شود. وزارت گردشگری عمان نیز با صدور بخشنامه‌ای اعطای ویزای توریستی برای اتباع برخی از کشورها را تسهیل کرده است و طرحی را به‌منظور تسهیل و توسعه مراحل صدور روادید برای سفر به این کشور راه‌اندازی کرده است.
سرمایه‌گذاری1500 میلیارد دلاری عربستان
در سپتامبر 2019، عربستان‌سعودی برای اولین بار از راه‌اندازی ویزای گردشگری پادشاهی خبر داد که بخشی از برنامه چشم‌انداز 2030 بخش سفر و گردشگری این کشور را شکل می‌دهد. براساس هدف‌گذاری سعودی‌ها گردشگری باید به یک محرک کلیدی اقتصاد متنوع تبدیل شده و هدف آن رسیدن به سهم 10 درصدی بخش گردشگری از تولید ناخالص داخلی این کشور تا سال 2030 است. این کشور با سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه در بخش سرگرمی، زیرساخت‌های گردشگری و ایجاد زیرساخت‌های متنوع قصد دارد بخش گردشگری را به موتوری برای ایجاد شغل و رشد تجاری تبدیل کند. طبق گزارش‌ها، دولت عربستان تا به امروز بیش از 3500 مجوز سرمایه‌گذاری گردشگری صادر کرده است اما درخصوص آمارهای گردشگران نیز، به گفته احمد الخطیب، وزیر گردشگری عربستان سعودی، مجموع گردشگران خارجی و داخلی این کشور در سال 2022 بالغ بر 93.5 میلیون نفر بوده است. مجموع هزینه‌های گردشگری در طول سال بیش از 49 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال 2021 رشد 93 درصدی داشته است. به گفته الخطیب در سال 2022 از کل گردشگران عربستان‌سعودی 77 میلیون نفر از آنان گردشگران داخلی و 16.5 میلیون نفر نیز گردشگران خارجی بوده‌اند. همچنین بخش گردشگری به‌طور مستقیم سهم 3.2درصدی در تولید ناخالص داخلی این کشور داشته است. وزیر گردشگری عربستان‌سعودی می‌گوید این وزارتخانه مصمم است تحولی اساسی در بخش گردشگری ایجاد کند و قصد دارد بخش گردشگری را به یکی از سریع‌ترین و پایدارترین فعالیت‌های اقتصادی تبدیل کند. وی با اشاره به رشد چشمگیر بخش هتلداری عربستان می‌گوید: «امروز بیش از 400 هزار اتاق هتل در سراسر کشور وجود دارد و پیش‌بینی می‌کنیم تا سال 2030 تعداد 854 هزار اتاق جدید به اتاق‌های فعلی هتل‌های عربستان اضافه شود که 70 درصد سرمایه‌گذاری آن توسط بخش خصوصی تامین می‌شود. براساس آمارها، بالاترین تعداد گردشگران خارجی عربستان‌سعودی مربوط به سال 2014 با بیش از 23 میلیون نفر بوده است. براساس گزارشی که Entrepreneur Middle East منتشر کرده، عربستان‌سعودی برای سال‌های 2016 تا 2030 ، 1500 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری را هدف‌گذاری کرده است. طبق این برنامه تعداد گردشگران خارجی این کشور در یک هدف بلندپروازانه در افق 2030 باید به 100 میلیون نفر برسد.
هدف‌گذاری امارات برای 40میلیون گردشگر
بالاترین تعداد گردشگران امارات‌متحده‌عربی مربوط به سال 2019 با بیش از 25 میلیون گردشگر است که حدود 66 درصد از آنها از دبی بازدید کرده‌اند. آن‌طور که شیخ محمد بن راشد آل مکتوم می‌گوید، امارات متحده عربی برای جذب 40 میلیون گردشگر تا سال 2030 و درآمد 123 میلیارد دلار هدف‌گذاری کرده است. وی اخیرا گفته است در سال 2023 در همایشی میزبان 2000 نهاد گردشگری از 150 کشور بوده است. شیخ محمد می‌گوید ما متعهد به توسعه همه بخش‌های اقتصاد ملی با هدف ساختن بهترین و فعال‌ترین اقتصاد در جهان هستیم. به گفته وی، چشم‌انداز امارات این است که دبی را به هدف جهانی برای تجارت و سرمایه‌گذاری تبدیل کند. وی همچنین بر اهمیت بخش گردشگری به عنوان یکی از ستون‌های کلیدی اقتصاد دبی و محرک حیاتی برنامه رشد اقتصادی امارات در 10 سال آینده تاکید کرده و می‌گوید گردشگری بخش کلیدی است که سرمایه‌گذاری قابل توجهی را به همراه دارد و ارزش اقتصادی استثنایی ایجاد می‌کند. رتبه برتر دبی در شاخص‌های مختلف صنعت گردشگری بین‌المللی نشان‌دهنده ظهور آن به عنوان یکی از مقاصد پیشرو در جهان برای سفر، تفریح و تجارت است.
چشم‌انداز 2030 قطری‌ها
دولت قطر در سال‌های گذشته برای جذب سالانه 6 میلیون گردشگر خارجی تا سال 2030 هدف‌گذاری کرده است، اما براساس اظهارات کبر الباکر، رئیس سازمان گردشگری قطر، این کشور با سرمایه‌گذاری‌هایی که کرده و با برگزاری جام‌جهانی که منجر به شناساندن بیشتر این کشور به جهانیان شد، حالا در سال 2023 می‌تواند پذیرای 5 میلیون گردشگر خارجی باشد و برآوردها این است که قطری‌ها خیلی زودتر از سال 2030 به عدد 6 میلیون گردشگر خارجی برسند. به گفته رئیس سازمان گردشگری قطر، این کشور در طول جام‌جهانی 1.4 میلیون گردشگر داشته است. الباکر می‌گوید فقط در سه‌ماهه اول سال 2023 تعداد گردشگران این کشور به 1.2 میلیون نفر رسیده که معادل 56 درصد کل گردشگران سال 2019 (قبل از شیوع کرونا) در این کشور است. عددی که طبیعتا نوید رشد قابل توجه تعداد گردشگران قطر را می‌دهد. لازم به ذکر است تعداد گردشگران این کشور در سال 2022 حدود 3.7 میلیون نفر بوده که برآورد می‌شود این میزان در سال 2023 به بیش از 5 میلیون نفر برسد.
استراتژی 2040 عمان
در سال 2017 دولت عمان از استراتژی 2040 وزارت گردشگری رونمایی کرد. هدف آن، زمینه‌سازی برای تبدیل عمان به یک مقصد اصلی گردشگری لوکس است. این طرح با سرمایه‌گذاری 20 میلیارد دلاری روبه‌رو خواهد شد و انتظار می‌رود بیش از نیم‌میلیون فرصت شغلی ایجاد کند. این طرح تاثیر گسترده‌ای بر صنایع مختلف در عمان خواهد داشت چراکه به دنبال اصلاح مدل فعلی گردشگری است. گفته می‌شود تهیه این طرح توسط 700 پژوهشگر صورت گرفته است. براساس طرح جدید، این وزارتخانه می‌خواهد کل اقامتگاه‌های موجود در کشور را به ۸۰ هزار اتاق افزایش دهد. هدف این وزارتخانه جذب حدود 12 میلیون گردشگر بین‌المللی در سال 2040 است. جدای از این، انتظار می‌رود راهبرد جدید تا سال 2040 به 536 هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کند. برای تحقق این استراتژی بلندپروازانه، دولت قصد دارد حدود 86 تا 89 درصد از سرمایه‌گذاری‌ها را از بخش خصوصی جذب کند. این کشور درحال حاضر شاهد ورود بسیاری از بازیگران بین‌المللی جدید به بخش گردشگری از طریق توسعه استراحتگاه و هتل است. گفته می‌شود استراتژی 2040 در سه مرحله - آماده‌سازی (2020-2016)، رشد (2030-2021) و ثبات (2040-2031) - با همکاری نهادهای دولتی و خصوصی ازجمله وزارت بازرگانی و صنعت، شورای عالی اجرا خواهد شد. لازم به ذکر است تعداد گردشگران عمان در بالاترین مقدار خود در سال 2019 به 3.5 میلیون نفر رسیده است که با هدف‌گذاری چشم‌انداز 2040، این تعداد باید به 12 میلیون گردشگر برسد.
ویژن 2035 کویت
کویتی‌ها نیز چشم‌انداز 2035 را طراحی کرده‌اند که براساس آن کویت باید به یک مرکز مالی و تجاری در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی و هاب جذاب برای سرمایه‌گذاران باشد. اهداف چشم‌انداز 2035 به این شرح آمده است: «بازیابی نقش رهبری منطقه‌ای کویت به‌عنوان یک مرکز مالی و تجاری و احیای نقش محوری بخش خصوصی کویت در رهبری توسعه، افزایش بهره‌وری و توسعه بخش‌های اقتصادی غیرنفتی، ارتقای استانداردهای زندگی برای شهروندان، مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های اقتصادی ملی کشور، حمایت از توسعه انسانی و اجتماعی.» همچنین ارکان برنامه توسعه ملی (چشم‌انداز 2035) نیز به این شرح است: «اقتصاد متنوع پایدار، ایجاد محیط زندگی پایدار، زیرساخت‌های توسعه‌یافته، مراقبت‌های بهداشتی با کیفیت بالا. سرمایه انسانی خلاق و ارتقای پرستیژ کویت در جهان.» یکی از اهداف برنامه 2035 کویت، توسعه بخش گردشگری برای رسیدن به اقتصاد متنوع و ایجاد جذابیت در بخش‌های غیرنفتی برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است.
