دلار که با افزایش قیمت مواجه شد، به مرور به رگهای تولید تزریق شد. این دلار گران، قیمت تمامشده محصولات را بالا برد و به ترتیب باعث تورم کالاهای وارداتی، تورم تولیدکننده و تورم مصرفکننده شد. به همین دلیل هم حتی اگر ظرف چند روز دلار با کاهش قیمت هم مواجه شود، تا این خون گران بهطور کامل از بدن اقتصاد خارج نشود، خبری هم از ارزانی نخواهد بود
دولتی‌ها به اشکال مختلف همیشه اعلام کرده‌اند که حواسشان به بازار ارز است و آن را کنترل می‌کنند. اما همینکه به استناد حرفهای خودشان گفته می‌شود دولت در بازار مداخله می‌کند و قیمت ارز را بالا و پایین میبرد یا به روش سنتی توزیع ارز، بازار را هدایت می‌کند، فوراً همان دولتی‌ها مدعی میشوند که در بازار مداخله نمی‌کنند و یکمرتبه به لیبرالترین دولت تاریخ ایران تبدیل میشوند.
مثلاً مردادماه سال گذشته بود که محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامهوبودجه اعلام کرد: «بازار ارز را کنترل میکنیم» حتی یک ماه بعد از صحبتهای او، حسن روحانی، رئیسجمهوری هم گفت: «داریم کار احتیاطی میکنیم، والا به بانک مرکزی بگویم مثل قبل عمل کند، قیمت ارز دوهفتهای به قیمت پارسال میرسد.» یا همین چند وقت پیش بود که عبدالناصر همتی، رئیسکل بانک مرکزی در پیامی پیشنهادی یا شاید تهدیدآمیز اعلام کرد: «مردم نباید وارد بازار ارز شوند چراکه ممکن است متضرر شوند. ذخایر کافی ارز در کشور وجود دارد و بانک مرکزی هرزمانی اراده کند وارد بازار می‌شود، کما اینکه گاهی وارد این بازار شده و نتیجه را تغییر داده است.»
بهاینترتیب دولتی‌ها طی دورههای مختلف همیشه عنوان کرده‌اند که در بازار ارز دخالت می‌کنند یا اینکه به قول خودشان بازار را کنترل می‌کنند. اما زمانی که با استناد به صحبت آنها گفته می‌شود، دولت در بازار دخالت می‌کنند، آنها فوراً دست به تکذیب میزنند. همتی در همین باره در صفحه اینستاگرام خود نوشت: «صحبت از دست‌کاری در نرخ ارز، انصاف نیست.»
او در کنار تبرئه کردن دولت از دست‌کاری در نرخ ارز ادامه داد: «قبلاً نیز تأکید کردم، در اجرای سیاستهای جدید ارزی در قبال صادرکنندگان و نقشی که در تأمین ارز سامانه نیما و واردات در مقابل صادرات و اسکناس صرافیها خواهند داشت و نیز مدیریت و راهبری بازار اسکناس ارز، خصوصاً آماده شدن برای عملیاتی کردن بازار متشکل ارزی، شاهد منطقیتر شدن قیمت ارز در بازار خواهیم بود. از اول سال تاکنون میزان تأمین ارز برای واردات به رقم قابلتوجه ۹,۴ میلیارد دلار رسیده است که حدود ۵ میلیارد دلار آن در نیما تأمین شده است! در مورد بازار ارز این نکته را بارها تأکید کردهام، عوامل سیاسی و بینالمللی در شرایط تحریمی، در نوسانات بازار بیتأثیر نیستند و اخبار بهظاهر مثبت و منفی هرکدام به سهم خود تاحدودی میتوانند بازار ارز را متأثر سازند. بااطلاعی که از تواناییها و امکانات و ذخایر ارزی کشور، روابط و ساختار جدید در حال شکلگیری تجاری و کانالهای مالی دارم، تأثیر آمدورفتهای دیپلماتیک را در شرایط خاص سیاسی و روانی مهم، لیکن آن را تعیینکننده اصلی روند بازار ارز نمیدانم. بانک مرکزی امروز در خط مقدم جنگ اقتصادی قرار دارد وقتی واضعان حداکثر فشار تحریمی، به تدابیر بانک مرکزی در خنثی کردن توطئه اعتراف می‌کنند، انصاف نیست، صحبت از دست‌کاری در نرخ ارز، برای توجیه آمدورفتها و مذاکرات بشود. افتخار مهم بانک مرکزی تداوم مقاومت در شرایط پیچیده تحریم، برای تقویت ارزش پول ملی و حفظ ثبات اقتصادی است.»
البته صحبتهای همتی در رده مدیر دولتی موضوع جدیدی است، بااینکه بازی با قیمت دلار برای پوشش کسری بودجه، شگرد خیلی از دولتهای دنیا است، اما در ایران همه دولتها این موضوع را تکذیب می‌کنند.
درواقع یکی از عوامل بنیادین افزایش قیمت ارز کسریهای فزاینده بودجه و بیانضباطی مالی است. اینکه اغلب دولتها در سراسر جهان از کسری بودجه بهعنوان یک ابزار سیاست مالی بهره میبرند، درست است؛ اما وجود بیانضباطی مالی و اینکه برنامهریزی دقیقی برای شناسایی و پرداخت بدهیها وجود نداشته باشد، ممکن است دولت را به دست‌کاری نرخ ارز مجبور کند تا از این طریق بتواند کسری بودجه خود را جبران کنند. البته نه تنها دولت دوازدهم بلکه تمام دولتهای قبلی منکر چنین اقدامی میشوند.
دلار کم شد، قیمتها کم می‌شود؟
دلار که با افزایش قیمت مواجه شد، بهمرور به رگهای تولید تزریق شد. این دلار گران، قیمت تمامشده محصولات را بالا برد و به ترتیب باعث تورم کالاهای وارداتی، تورم تولیدکننده و تورم مصرفکننده شد. به همین دلیل هم حتی اگر ظرف چند روز دلار با کاهش قیمت هم مواجه شود، تا این خون گران بهطور کامل از بدن اقتصاد خارج نشود، خبری هم از ارزانی نخواهد بود. درواقع شاید نتوان با اطمینان قیمت دلار را طی چند روز آینده تخمین زد، اما همه میدانند که بازار ثبات ندارد و اگر طی ده روز دلار کاهش قیمت پیدا کند، ممکن است روز یازدهم با افزایش قیمت مواجه شود. بااینحال، عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور با اشاره به اینکه قیمت ارز در ۱۰ روز گذشته روندی کاهشی داشته است، گفت: اکنونکه ارز روند کاهشی دارد به همان نسبت قیمت کالاها باید کاهش یابند. او ادامه داد: «در حال حاضر یکی از عوامل و عناصر مهم در افزایش قیمتها، بهظاهر مرتبط باقیمت ارز بوده است، لذا همانگونه که هنگام افزایش قیمت ارز کالا گران میشد، اکنونکه ارز روند کاهشی دارد به همان نسبت کالاها باید کاهش یابند. با توجه به روند کاهشی قیمت ارز در ده روز گذشته امیدواریم دستگاههای مرتبط با موضوعات و کالاهای مختلف به این موضوع توجه و آن را کنترل کنند، مقرر شد این موضوع هم بررسی و در جلسات بعد گزارش آن ارائه شود.»
صحبتهای رحمانی فضلی در مورد کاهش نرخ ارز در ۱۰ روز گذشته درست است. طی چند روز گذشته، دلار بهقدری کاهش پیدا کرد که از کانال ۱۵ هزارتومانی به کانال ۱۲ هزارتومانی رسید. اما همینکه همه صحبت از کاهش نرخ ارز کردند و شایعههایی از کاهش بیشتر به میان آمد، این اسکناس سبز آمریکایی دوباره رشد کرد و دیروز به قیمت ۱۳ هزار و ۲۰۰ تومان هم رسید. حتی یورو که طی روزهای کاهش قیمت، رقم ۱۴ هزار و ۶۰۰ تومان را دیده بود، دیروز ۱۵ هزار و ۱۰۰ تومان فروخته شد.
وزیر کشور در حالی از کاهش قیمتها در پی کاهش نرخ دلار صحبت می‌کند که حتی کالاهای اساسی که طی یک سال گذشته با نرخ ثابت دلار ۴۲۰۰ تومانی واردشدهاند هم با افزایش قیمت زیادی همراه بودهاند.
بهاینترتیب حتی سیاست اختصاص ارز ترجیحی هم جواب نداده است، چه برسد به نرخهای دیگر و پرنوسانی که مشخص نیست دقیقاً به تولیدکننده و واردکننده واقعی رسیده باشد.
سیاست اختصاص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی از ابتدای سال ۱۳۹۷ پیگیری شده و در مردادماه ۱۳۹۷ با معرفی ۲۵ قلم کالا بهعنوان کالاهای اساسی، ارز با نرخ ترجیحی تنها برای واردات این ۲۵ قلم کالا اختصاص داده شد. هرچند هدف از اجرای این سیاست، ثبات قیمت کالاهای اساسی در بازار بود، اما افزایش قابلتوجه قیمت کالاهای اساسی در بازار باعث شد تا این سیاست از اهداف خود بازماند. برآوردها نشان میدهد که کالاهای اساسی موجود در شاخص قیمت مصرفکننده (CPI) و تولیدکننده (PPI) از اسفند ۱۳۹۶ تا بهمن ۱۳۹۷ به ترتیب ۵۳ و ۴۷ درصد رشد قیمت را تجربه کرده‌اند. این در حالی است که رشد کل شاخص کالا (در شاخص قیمت مصرفکننده) از اسفند ۱۳۹۶ تا بهمن ۱۳۹۷، ۷۳ درصد بوده که در این میان کالاهای غیرمشمول دریافت ارز ترجیحی نیز ۸۵ درصد رشد قیمت را تجربه کرده‌اند. یعنی اختصاص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی، توانسته رشد ۵۳ درصدی در مقابل رشد ۸۵ درصدی برای این کالاها را به همراه داشته باشد که این دستاورد با اختصاص بیش از ۱۴ میلیارد دلار (در شرایطی که کشور در محدودیت منابع ارزی به سر میبرد) برای واردات مجموع کالاهای اساسی رخداده است.
مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی تأثیر دلار ۴۲۰۰ تومانی را بررسی کرد و اینطور نوشت: کالاهای اساسی که ارز ترجیحی به آنها تخصیص دادهشده، نهتنها رشد شدید قیمت را تجربه کردند، بلکه رشد قیمتی آنها در ماههای اخیر بیشتر بوده و درنتیجه پیشبینی می‌شود بهزودی گذار کامل نرخ ارز بر آنها رخ دهد. درمجموع اثر تورمی حذف ارز ترجیحی از کالاهای اساسی حدود ۶ درصد افزایش در سطح عمومی قیمتها نسبت به آبان ماه ۱۳۹۷ عنوانشده است.»
گزارش معاونت بررسیهای اتاق تهران هم نشان میدهد که متوسط قیمت فروش برخی کالاهای اساسی بهطور قابلتوجهی بالاتر از متوسط قیمت وارداتی این اقلام است که اغلب برای واردات آنها در سال ۱۳۹۷ ارز ۴۲۰۰ تومانی در هر دلار تخصیص داده شده است. بنابراین به نظر میرسد تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی به برخی کالاهای اساسی، منجر به جلوگیری از افزایش قیمت آنها نشده و به عبارتی سیاست تخصیص ارز ارزان به دلایل گوناگون ازجمله ایجاد اختلال در زنجیره تولید تا بازار، عدم توان کنترل و نظارت دولت در حوزه تخصیص ارز تا توزیع و عرضه کالاها در بازار، پیامدهای منفی در افزایش غیرمنطقی اقلام اساسی، شکلگیری رانت و فساد و تشدید بیعدالتی در جامعه را به دنبال داشته است.
این گزارش همچنین مینویسد: متوسط قیمت برنج خارجی در اردیبهشت، حدود ۸۹۰۰ تومان به ازای هر کیلوگرم بوده؛ درحالیکه متوسط قیمت وارداتی آن با احتساب ارز ۴۲۰۰ تومانی در سال ۱۳۹۷ حدود ۴۲۳۹ تومان بوده است. علاوه بر این، متوسط قیمت فروش داخلی، یک کیلوگرم گوشت گوساله حدود ۹۳ هزار تومان بوده، درحالیکه متوسط قیمت یک کیلوگرم گوشت گوساله وارداتی در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۷۵۰۰ تومان بوده است. متوسط قیمت گوشت گوسفند در اردیبهشت ۱۳۹۸ حدود ۹۹ هزار تومان در هر کیلو بوده؛ درحالیکه متوسط قیمت وارداتی این محصول با احتساب ارز ۴۲۰۰ تومانی حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار تومان در هر کیلو برآورد می‌شود. همچنین در اردیبهشت ۱۳۹۸، لوبیاچیتی با متوسط قیمت حدود ۱۵,۵ هزار تومان به ازای هر یک کیلوگرم به فروش رفته؛ درحالیکه این محصول در سال ۱۳۹۷ با متوسط قیمت ۵.۴ هزار تومان در هر کیلوگرم وارد شده است. مثلاً برای افزایش قیمت کالاهایی که از سال گذشته با نرخ ثابت دلار ۴۲۰۰ تومانی واردشدهاند، کم نیست. اما نه قیمت این کالاها کاهش پیدا کرد، نه حالا که قیمت دلار در بازار آزاد چندی روی کاهش به خود دیده است، کالاهای این محصولات کاهش قیمت پیدا خواهند کرد.