ایران شصت‌ویکمین صادرکننده به آفریقاست

مهدی عبداللهی، در فرهیختگان نوشت: برخلاف تصور عمومی که آفریقا را قاره سیاه همراه با فقر و فلاکت می‌دانند، آمارها نشان می‌دهد حجم واردات این کشورها به بیش 650 میلیارد دلار رسیده است. همچنین برآوردها حکایت از آن دارد که چندین کشور آفریقایی با رشد اقتصادی بالا موجب شده‌اند که سهم طبقه متوسط در این کشورها افزایش قابل توجهی داشته باشد. این تغییر ترکیب جمعیتی نشانه‌ای از فرصت‌های تجاری، سرمایه‌گذاری و مصرف کالا و خدمات و مهم‌تر از همه، فرصت آرامش و صلح در این کشورها است. با این حال، طی چند دهه روابط تجاری ایران با قاره آفریقا چندان مطلوب نبوده است، به‌طوری‌که در حال حاضر ایران به رغم اینکه در 2 سال اخیر حجم صادراتش به آفریقا 2 برابر شده، اما در رتبه 61 جهان در بین شرکای تجاری قاره آفریقا قرار دارد. این درحالی است که حجم صادرات ترکیه به آفریقا 19 برابر ایران بوده و این کشور ششمین شریک تجاری آفریقایی‌هاست. 

سهم ۰.۲ درصدی ایران از واردات 655 میلیاردی آفریقا
در تصورات اغلب افراد جامعه، مردم قاره آفریقا مردمی فقیرند که حتی از داشتن لباس نیز محروم هستند و به‌صورت پابرهنه درمیان طبیعت در تعامل با حیوانات وحشی زندگی می‌کنند. اما امروزه واقعیت قاره آفریقا این‌گونه نیست. طی سال‌های گذشته بسیاری از کشورهای این قاره رشد اقتصادی قابل‌توجهی داشته‌اند. برخی کشورهای این قاره نظیر آفریقای‌جنوبی، روندا، ساحل عاج، نیجریه، الجزایر و... در سال‌های گذشته رشد اقتصادی بسیار مناسبی را نسبت به سایر کشورهای آفریقایی تجربه کرده‌اند. میزان واردات کالای تمامی کشورهای قاره آفریقا در سال 2022 به حدود 655 میلیارد دلار رسیده است. مقایسه حجم صادرات و واردات محصولات این قاره بیانگر افزایش حجم اقتصادی این قاره و بهبود تراز تجاری این قاره طی چند سال اخیر بوده است. با این حال، طبق آنچه در نمودار قابل مشاهده است، سهم ایران از واردات این قاره چندان قابل توجه نیست؛ چراکه در دو سال 1400 و 1401 که صادرات ایران به قاره آفریقا با رشد دو برابری نسبت به دوره 1390 تا 1399 روبه‌رو بوده، با این رشد نیز حجم صادرات ایران به بیش از 40 کشور آفریقایی به حدود 1.2 میلیارد دلار رسیده است. 

رشد 2 برابری صادرات به آفریقا در ۲ سال اخیر
گفته شد که صادرات ایران به کشورهای آفریقایی بسیار ناچیز بوده است. اما بررسی‌های آماری نشان می‌دهد طی دو سال اخیر صادرات ایران به بازار آفریقا نزدیک به 2 برابر شده است. براساس این آمارها، صادرات ایران به کشورهای آفریقایی در سال 1392 حدود 860 میلیون دلار بوده که با آمدن دولت روحانی و کم‌توجهی به بازار آفریقا، این مقدار به 640 تا 650 میلیون دلار تا سال 1397 و 1398 و به 580 میلیون دلار در سال کرونایی 1399 رسید. با این حال، با تغییر دولت در سال 1400 و تغییر نگاه دولت به تجارت خارجی و دیپلماسی اقتصادی، وضعیت صادرات ایران به کشورهای آفریقایی با بهبود قابل توجهی روبه‌رو شد که در نتیجه آن، صادرات کشورمان به آفریقا به حدود 1.2 میلیارد دلار رسید. به نظر می‌رسد با بهبود روابط ایران با برخی کشورهای آفریقایی و ازجمله مصر، مبادلات تجاری کشورمان با آفریقا باز هم بهبود خواهد یافت. همچنین دستاوردهای دیپلماسی اقتصادی سفر  اخیر رئیس‌جمهور نیز در سال‌های بعد آشکار خواهد شد که هر دو اینها، به بهبود مبادلات تجاری ایران و آفریقا خواهد انجامید. 

رتبه 61 ایران در بازار آفریقا
مقایسه میزان صادرات ایران به کشورهای آفریقایی نشان می‌دهد طی سال 2022 ترکیه با صادرات 22.6 میلیارد دلاری خود، علاوه‌بر اینکه رتبه 6 جهان را در بین شرکای کشورهای آفریقایی دارد، رتبه اول منطقه را نیز به خود اختصاص داده است. عربستان‌سعودی با صادرات 19.7 میلیارد دلاری در رتبه 10 جهان و دوم منطقه است، امارات با 19.3 میلیارد دلار یازدهم دنیا و سوم منطقه است. روسیه با 8.7 میلیارد دلار رتبه 16 جهان و چهارم منطقه است. عمان با 5.7 میلیارد دلار 24 جهان و پنجم منطقه، کویت با 4.8 میلیارد دلار 25 جهان و ششم منطقه، بحرین با 1.8 میلیارد دلار 48 جهان و هفتم منطقه، پاکستان با 1.2 میلیارد دلار 60 جهان و هشتم منطقه است. ایران نیز با 1181 میلیون دلار صادرات به کشورهای آفریقایی در سال گذشته رتبه 61 جهان و نهم منطقه را به خود اختصاص داده است. قطر نیز با 1.1 میلیارد دلار در رتبه 62 جهان و دهم منطقه است. گفته شد که در سال گذشته در میان کشورهای منطقه، ترکیه بیشترین حجم صادرات به قاره آفریقا را دارد. لازم به ‌ذکر است تا پیش از این بیشترین آمار صادرات به این قاره مربوط به کشور امارات بوده است. رشد تجاری ترکیه به قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌واسطه سیاستگذاری‌های تجاری این کشور به‌صورت چشمگیری افزایش داشته است. به‌عنوان ‌مثال در سال گذشته ترکیه همایش تجاری با حضور بیش از 300 شرکت عمده واردکننده از 41 کشور آفریقا و تولیدکنندگان ترکیه برگزار کرد تا بتواند سهم صادرات خود در قاره آفریقا را افزایش دهد. بررسی میزان صادرات ترکیه به آفریقا نشان می‌دهد ارزش صادرات این کشور به آفریقا در سال 2013 حدود 15.4 میلیارد دلار بوده که ترک‌ها توانسته‌اند این مقدار را به‌حدود 22.5 میلیارد دلار در سال 2022 برسانند. این رقم 19برابر صادرات کشورمان به قاره آفریقاست. 

سبد اقلام وارداتی آفریقایی‌ها
بسیاری از اقلام وارداتی کشورهای آفریقایی در سبد صادراتی کشورمان وجود دارد. آمارهای وبسایت trademap (وابسته به آنکتاد و سازمان تجارت جهانی) نشان می‌دهد در سال 2022 از مجموع نزدیک به 655 میلیارد دلار واردات کشورهای آفریقایی، ارقام اصلی به شرح زیر بوده است. اقلام نفت‌پایه، مشتقات نفتی و اقلام قیری 126 میلیارد و 642 میلیون دلار، رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار و آبگرم 61.5 میلیارد دلار، ماشین‌آلات و تجهیزات الکتریکی نزدیک به 46 میلیارد دلار، وسایل نقلیه غیر از موارد مورد استفاده از راه‌آهن 40.3 میلیارد دلار، غلات 30.5 میلیارد دلار، پلاستیکی و مصنوعات آن 27.3 میلیارد دلار، آهن و فولاد 19.6 میلیارد دلار، محصولات دارویی 17.5 میلیارد دلار، مصنوعات از آهن یا فولاد 15.6 میلیارد دلار، چربی‌ها و روغن‌های حیوانی و گیاهی 13.8 میلیارد دلار، محصولات شیمیایی متفرقه 10 میلیارد دلار، تجهیزات دوربینی پزشکی و جراحی 9.8 میلیارد دلار، کاغذ و مقوا 9.4 میلیارد دلار، مواد شیمیایی معدنی و فلزات گرانبها 9.2 میلیارد دلار، مواد شیمیایی آلی 8.3 میلیارد دلار، کودهای شیمیایی 8.5 میلیارد دلار، لاستیک و مصنوعات آن 7 میلیارد دلار، قند و شکر و شیرینی 6.4 میلیارد دلار، مبلمان خانه 6.3 میلیارد دلار، گچ، سیمان و کاشی و سرامیک 7.1 میلیارد دلار و محصولات لبنی و حیوانی 5.7 میلیارد دلار. با توجه به توان صادراتی ایران در این گروه‌های کالایی می‌توان زمینه‌هایی برای صادرات این کالاها به منطقه مذکور را شناسایی کرد. 

واردات 127 میلیارد دلاری مشتقات نفتی
همان‌طور که گفته شد از مجموع 655 میلیارد دلار واردات کشورهای آفریقایی طی سال 2022 حدود 126 میلیارد و 642 میلیون دلار آن مربوط به اقلام نفت‌پایه، مشتقات نفتی و قیری بوده است. در این خصوص احمد اسدزاده، معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل و بازرگانی می‌گوید: «با بررسی که انجام دادیم ۱۳ قلم کالای اولویت‌داری که واردات آفریقا را شکل می‌دهند به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مربوط به صنعت نفت است که ارزش واردات این میزان، ۱۰۰ میلیارد دلار است. اگر فقط ۱۰ درصد از این بازار به ایران اختصاص پیدا کند این رقم ۱۰ میلیارد دلار خواهد بود.» وی اظهار داشت: «برای این کار باید خطوط کشتیرانی برقرار شود و روابط بانکی هم ایجاد بشود. شما این را مقایسه کنید با وضعیت موجود که در سال ۱۴۰۰، حدود 1.2 میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی به ارزش ۵۵۴ میلیون دلار به آفریقا صادر شده است و این عدد در سال ۱۳۹۹ تقریبا ۱۱۲ میلیون دلار بوده است. 

قدرت‌گرفتن طبقه متوسط فرصتی برای ایران 
بررسی‌ها نشان می‌دهد در کشورهای آفریقایی علاوه‌بر صادرات کالا، در حوزه صادرات خدمات، ارائه خدمات فنی و مهندسی جهت ساخت‌وساز، ساخت راه‌ها و بنادر و زیرساخت‌ها برای ایران فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری وجود دارد. اما نکته‌ای که باعث شده نگاه عمومی به آفریقا ناقص و غیرواقعی باشد، تصویری است که در رسانه‌ها از فقر و فلاکت و گرسنگی در این کشورها ارائه شده است. این درحالی است که برآوردهای اندیشکده‌های معتبر غربی، در سال 2030 جمعیت آفریقا به 1.7 میلیارد نفر خواهد رسید که بیش از نیمی از این جمعیت در کشورهای نیجریه، اتیوپی، جمهوری دموکراتیک کنگو، مصر، تانزانیا، کنیا و آفریقای‌جنوبی ساکن خواهند بود. نکته مهم‌تر این است که در افق 2030 حدود 43 درصد آفریقایی‌ها جزء طبقه متوسط خواهند بود، درحالی‌که این رقم در سال 2013 کمتر از 40 درصد بوده است. افزایش جمعیت و رشد طبقه متوسط باعث خواهد شد که مصرف خانوارهای آفریقایی از 1.1 هزار میلیارد دلار در سال 2015 به 2.5 هزار میلیارد دلار در سال 2030 برسد. براساس برآوردها، تقریبا نیمی از این مصرف 2.5 هزار میلیارد دلاری توسط خانوارهای سه کشور نیجریه (20 درصد)، مصر (17 درصد) و آفریقای‌جنوبی (11 درصد) انجام خواهد شد. البته مصرف خانوارهای کشورهای دیگری مانند الجزایر، آنگولا، اتیوپی، غنا، کنیا، مراکش، سودان و تونس نیز رشد قابل‌توجهی خواهد داشت و هر یک از این کشورها می‌توانند برای شرکت‌هایی که به دنبال یافتن بازارهای جدید برای محصولات خود هستند، گزینه مناسبی باشند. 
همچنین پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۳۰ ارزش بازار محصولات غذایی در آفریقا به ۷۴۰ میلیارد دلار و ارزش بازار آموزش و حمل‌ونقل به ۳۹۷ میلیارد دلار برسد. البته بازارهای دیگری مانند مسکن (۳۹۰ میلیارد دلار)، کالاهای بی‌دوام (۳۷۰ میلیارد دلار)، گردشگری و تفریحات (۲۶۰ میلیارد دلار) بهداشت و سلامت (۱۷۵ میلیارد دلار) خدمات مالی (۸۵ میلیارد دلار) و مخابرات (۶۵ میلیارد دلار) نیز می‌توانند نظر سرمایه‌گذاران را به خود جلب کنند. البته بخش زیادی از این رشد اندازه بازار به اجرای صحیح طرح منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا بستگی دارد؛ طرحی که ۴۴ کشور از ۵۴ کشور آفریقایی در آن مشارکت دارند و می‌تواند با یکپارچه کردن بازار آفریقا، مبادی متعددی را برای ورود به این بازار فراهم کند. از طرفی طرح منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا ضرورت تقویت زیرساخت‌های ارتباطی بین کشورهای مشارکت‌کننده را بیش از پیش نمایان می‌سازد و به این ترتیب فرصت‌های متعددی را برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های زیربنایی از حمل‌ونقل و انرژی گرفته تا ارتباطات و اطلاعات (ICT) و حتى منابع آب فراهم می‌کند. سرمایه‌گذاران می‌توانند برای تشخیص فرصت‌های سرمایه‌گذاری و یافتن پروژه‌های سودآور از بانک توسعه آفریقا کمک بگیرند؛ بانکی که در همین راستا «طرح توسعه زیرساخت‌ها در آفریقا» را کلید زده است. حوزه تجارت بین‌بنگاهی (B2B) آفریقا نیز دیگر حوزه‌ای است که انتظار می‌رود در افق ۲۰۳۰ شاهد تحولات عظیمی باشد؛ به‌طوری که پیش‌بینی می‌شود ارزش تجارت بین بنگاهی در آفریقا از 1.6 هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ به 4.2 هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. در این میان بخش‌هایی مانند کشاورزی و فرآورده‌های غذایی (۹۱۵ میلیارد دلار) ساخت‌وساز، انرژی و حمل‌ونقل (۷۸۴ میلیارد دلار) تولید (666 میلیارد دلار) عمده‌فروشی و خرده‌فروشی (۶۶۵ میلیارد دلار)، منابع (۳۵۷ میلیارد دلار)، بانکداری و بیمه (۲۴۹ میلیارد دلار) و مخابرات و فناوری اطلاعات و ارتباطات (79 میلیارد دلار) به ترتیب بیشترین سهم را از تجارت بین بنگاهی در آفریقای ۲۰۳۰ به خود اختصاص خواهند داد. پیش‌بینی رشد قابل‌توجه بخش کشاورزی و فرآورده‌های غذایی نشان‌دهنده این واقعیت است که مواد غذایی همچنان بیشترین سهم را در سبد مصرفی خانوارهای آفریقایی خواهد داشت (محمدرضا عابدین‌مقانکی، مقاله تاثیر ایجاد منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا بر صادرات ایران، 1398)